موضوع:بررسي نظريه منطقة الفراغ و تأثير آن در حل مشکلات حکومت اسلامي93

تعداد صفحات:137

گروه فقه و حقوق

پايان‌نامه کارشناسي ارشد

چکيده:

پژوهش حاضر به بحث درباره منطقه الفراغ و تأثير آن در حکومت اسلامي پرداخته است مبني بر اينکه منطقه الفراغ حوزه‌اي از شريعت اسلامي است که احکام الزامي در آن مقرر نشده و حکم اباحه در آن جاري است اما به سبب ماهيت متغير احکام، موضوعات و عناوين، قابليت قانونگذاري توسط ولي امر را دارد.

اين پژوهش ابتدا به بررسي مفاهيم کليدي پژوهش پرداخته و سپس به تبيين نظريه منطقه الفراغ مبني بر اين‌که منطقه الفراغ را حوزه‌اي مي‌داند که خداوند در آن حوزه حق قانونگذاري را به حاکم و ولي امر سپرده است تا حاکم اسلامي در آن قلمرو بنا به مصالح امر به صدور احکام حکومتي و ولايي بپردازد.

در ادامه به بررسي ديدگاه‌هاي  مختلف در رابطه با منطقه الفرغ و همچنين اشکالات مطرح‌شده و پاسخ به اين اشکالات پرداخته شده است، و سپس به بررسي نظريات مختلف در مورد منطقه الفراغ و موافقين و مخالفين اين نظريه و همچنين وجه الجمع اين نظريات مطرح‌شده است.

در فصل دوم اين پژوهش به بررسي احکام حکومتي و ماهيت اين احکام و اهميت آن، و همچنين نظريات علما در مورد احکام حکومتي، و اينکه احکام حکومتي از سنخ احکام اوليه و ثانويه نيستند و تفاوت‌هاي احکام حکومتي با اولي و ثانوي مورد بررسي قرار گرفته است.

همچنين در اين پژوهش به نقش اساسي مصلحت که زيربناي منطقه الفراغ و احکام حکومتي مي‌باشد اشاره شده است.

يکي ديگر از موضوعاتي که در اين پژوهش به آن پرداخته شده است اين است که احکام حکومتي و ولايي صادر شده از معصومين و فقها گردآوري شده و راه را براي تحقيق و تعمق بيشتر بر روي اين مسئله فراهم کرده است.

کليد واژگان: منطقة الفراغ، حکم حکومتي، نظريات جدید اصولی، حکم ثانوي.

فهرست مطالب:

مقدمه…………………………………………………………………. 1

فصل اول: کلیات.. 3

1 ـ 1 بيان مسئلۀ تحقيق.. 4

1 ـ 2 بيان جنبه‌هاي مجهول و مبهم مسئله. 4

1 ـ 3 سؤال اصلي تحقيق (ويژه مسئله پژوهي). 5

1 ـ 4 سؤالات فرعي تحقيق (ويژه مسئله پژوهي). 5

1 ـ 5 پيشينه تحقيق.. 5

1 ـ 6 بيان اهميت موضوع. 5

1 ـ 7 بيان جنبه‌هاي نوآوري و جديد بودن طرح. 6

1. مفاهيم 6

2 ـ 1 تعريف منطقه الفراغ: 6

2 ـ 2 تعريف حکم شرعي.. 6

2 ـ 2 ـ 1 حکم در لغت به معاني مختلفي به کار رفته است: 6

2 ـ 2 ـ 2. حکم در اصطلاح فقهي و اصولي: 7

2 ـ 3 اقسام حکم.. 8

2 ـ 3 ـ 1 تقسيم حکم از نظر تعلق به فعل مکلف…. 9

2 ـ 3 ـ 1ـ 1 حکم تکليفي: 9

2 ـ 3 ـ 1ـ2 حکم وضعي: 9

2 ـ 3 ـ 2.تقسيم حکم به اعتبار وقاع شدن يا نشدن در موضوع. 9

2 ـ 3 ـ 2ـ1 حکم واقعي و ظاهري.. 9

2 ـ 3 ـ 3.تقسيم حکم به لحاظ حالات و شرايط حاکم بر مکلف…. 10

2 ـ 3 ـ 3ـ1حکم اولي و حکم ثانوي: 10

2 ـ 4 حکم حکومتي: 11

2 ـ 3 ـ 5 ـ 1. تعريف اول.. 12

2 ـ 3 ـ 5 ـ 2 تعريف دوم. 12

2 ـ 3 ـ 5 ـ 3. تعريف سوم. 13

2 ـ 3 ـ 5 ـ 4. تعريف چهارم. 14

2 ـ 3 ـ 5 ـ 5 تعريف پنجم.. 14

2 ـ 5 حاکم در لغت و اصطلاح.. 15

2 ـ 3 ـ 6 ـ 1 تفاوت حکم شرعي و حکومتي.. 16

2 ـ 6 تعريف مصلحت… 16

2 ـ 6ـ 1 معناي لغوي مصلحت… 16

2 ـ 3 ـ 6 معناي اصطلاحي مصلحت… 17

فصل دوم: تبيين نظريه منطقه الفراغ.. 18

1. 1. پيشينه نظريه «منطقه الفراغ» 23
2. 2. زمينه‌هاي نظريه منطقه الفراغ: 24
3. شکوفايي نظريه منطقه الفراغ. 25
4. شهيد صدر و منطقة الفراغ. 28
5. دلائل منطقه الفراغ. 30

5 ـ 1. دليل اول.. 30

5 ـ 2 دليل دوم. 34

6. ويژگي‌هاي منطقة الفراغ. 34
7. اشکالات مطرح‌شده بر نظريه منطقة الفراغ. 36

7 ـ 1 اشکال اول.. 36

7 ـ 2 جواب اشکال.. 37

7 ـ 3 اشکال دوم. 40

7ـ 3 ـ 1 آيات… 40

7 ـ 3 ـ 2 روايات… 40

7 ـ 4 جواب اشکال.. 41

7 ـ 5 اشکال سوم. 43

8 ـ 6 جواب اشکال.. 45

9. حکم کلي منطقة الفراغ. 47

فصل سوم: دیدگاه‌های مختلف دربارۀ منطقه الفراغ.. 48

1 . قواعد آمره و حوزه الزامات از ديدگاه امام خميني^{(رحمة الله عليه)} 49

2. 2. منطقة الفراغ درسخنان نائيني.. 51
3. علامۀ طباطبايي و منطقة الفراغ. 52
4. آيت‌الله مکارم شيراز و منطقة الفراغ. 53
5. 5. نظريۀ انحصار قانون براي خدا 55
6. 6. نظريه جعل قانون به دست ولي امر. 57
7. نظريه منکران ولايت فقيه. 60

8.منطقة الفراغ و ما لا نص فيه. 61

9. 9. منطقة الفراغ و خلأ قانوني.. 62
10. وجه الجمع ديدگاه‌ها در مورد نظريه منطقة الفراغ. 65

فصل چهارم: شرايط و ضوابط منطقه الفراغ.. 66

1. روش وضع قواني در محدوده منطقة الفراغ. 67
2. 2. شرايط و موازين تعيين متصدي امر در منطقه الفراغ. 67

2 ـ 1 ديدگاه شيعه و اهل سنت… 67

3. دلايل عقلي ونقلي بر ولايت فقيه. 68

3 ـ 1 دلايل عقلي.. 68

3 ـ 2 دلائل نقلي.. 69

3 ـ 2 ـ 1 آيات… 69

3 ـ 2 ـ 2 روايات… 69

4. 4. شرايط ولي امر. 69

4 ـ 1 علم وشناخت قانون. 69

4 ـ 2 عدالت… 70

4 ـ 3 کفايت وصلاحيت… 70

5. ادله حجيت قانون گذاري از طرف حکومت… 71

5 ـ 1 آيه اولي الامر. 71

5 ـ 2 روايات: که در نمونه احکام خواهيم آورد. 71

5 ـ 3 دليل عقلي.. 71

فصل پنجم: حکم حکومتی.. 73

1.پيشينه تاريخي حکم حکومتي.. 74

1 ـ 1 پيامبر اکرم و حکم حکومتي.. 74

1 ـ 2 اميرالمومنين^{(عليه‌السلام)} و حکم حکومتي.. 75

1 ـ 3 امام حسن^{(عليه‌السلام)} و حکم حکومتي.. 76

1 ـ 4 ساير معصومان^{(عليهم‌السلام)}  و حکم حکومتي.. 76

1 ـ 5 حضرت حجت^{(عليه‌السلام)}  و حکم حکومتي.. 77

1 ـ 6 حکم حکومتي و فقها 77

2. 2. اقسام حکم حکومتي.. 78
3. ماهيت حکم حکومتي.. 78

3 ـ 1 شهيد صدر و حکم حکومتي.. 79

3 ـ 2 امام خميني^{(رحمةالله‌عليه)} 79

3 ـ 3 علامه جعفري^{(رحمةالله‌عليه)} 80

3 ـ 4  آيت‌الله مکارم شيرازي.. 80

3 ـ 5  آيت‌الله جوادي آملي.. 80

3 ـ 6 آيت‌الله مصباح يزدي.. 81

4. دايرۀ شمول حکم حکومتي.. 82

4 ـ 1 شهيد صدر^{(رحمةالله‌عليه)} 82

4 ـ 2 آيت‌الله خوئي^{(رحمةالله‌عليه)} 83

4 ـ 3 علامه طباطبايي^{(رحمةالله‌عليه)} 84

4 ـ 4 امام خميني^{(رحمةالله‌عليه)} 85

4 ـ 5 شهيد مطهري^{(رحمةالله‌عليه)} 85

4 ـ 6. علامه جعفري^{(رحمةالله‌عليه)} 86

4 ـ 7 آيت‌الله مکارم شيرازي.. 86

5. حکم حکومتي و منطقة الفراغ. 86
6. 6. رابطه احکام حکومتي با احکام اولي و ثانوي.. 87

6 ـ 1. تفاوت احکام حکومتي و احکام اوليه؛ 87

7. تزاحم حکم حکومتي و حکم اولي.. 88
8. تفاوت احکام حکومتي و احکام ثانويه. 89
9. حکم حکومتي؛ اوليه يا ثانويه؟. 90

فصل ششم: مصلحت عنصر اساسي منطقة الفراغ.. 92

1. نقش مصلحت در احکام شرعي.. 93
2. 2. جايگاه مصلحت در جعل قوانين.. 94
3. 3. انواع مصلحت… 95
4. 4. مصلحت از ديدگاه اهل سنت (مصالح مرسله) 96
5. مصلحت از ديدگاه شيعه. 98

5 ـ 1 مصلحت به عنوان شرط اجراي حکم ثابت: 98

5 ـ 2 مصلحت به عنوان مبنايي براي تغيير احکام شرع: 100

6. مرجعت شخيص مصلحت… 103
7. 7. نقش مصلحت در قانون گذاري.. 104

فصل هفتم: نمونه‌هايي از احکام حکومتي فقها 105

1. نمونه‌هاي ازاحکام حکومتي عبادي.. 107

1 ـ 1 حکم به ثبوت هلال: 108

1 ـ 2 حکم حاکم به پرداخت زکات: 108

1 ـ 3 حکم جهاد ابتدايي: 108

1 ـ 4 حکم، نسبت به برخي از مراحل امر به معروف و نهي از منکر: 109

2. نمونه‌هاي از احکام حکومتي اقتصادي.. 109

2 ـ 1. حکم به فروش اجناس احتکار شده: 109

2 ـ 2 احکام حکومتي در موقفات عامه: 109

2 ـ 3 حکم بر آزاد کردن زمين: 109

2 ـ 4 تحديد مالکيت… 110

3. نمونه‌هايي از احکام سياسي.. 110

3 ـ 1 حکم بر لزوم حمايت از مشروطيت: 110

3 ـ 2 تحريم پارچه و لباس‌هاي خارجي: 110

3 ـ 3 حکم جهاد دفاعي عليه ايتاليا، روسيه و انگليس: 111

3 ـ 4 حکم تحريم استعمال توتون و تنباکو از سوي آيت‌الله ميرزاي شيرازي: 111

3 ـ 5 احکام حکومتي امام خميني^{(رحمه الله عليه)}: 111

نتيجه. 113

فهرست منابع. 116